Տատս կոմունիստ էր, բայց Ստալինին անիծում էր։ Ասում էր՝ Հիտլերը չի ամուսնուն ռազմաճակատ տարել։
Մի քանի տարվա ամուսնացած էին, երբ սկսվեց Հայրենական մեծ պատերազմը, երկու տղաներից հետո սպասում էին դստերը, որին, այդպես էլ պապս չտեսավ։ Հորաքույրս ծնվել է պատերազմից ամիսներ հետո, երբ հայրն արդեն ռազմաճակատում էր։ Նա երբեք չէր թաքցնում, որ միշտ նախանձով է նայել այն երեխաներին, ովքեր հայր ունեին, ասում էր, որ միշտ կարոտում է երբևէ չտեսած հորը։
Պատերազմի երրորդ տարում ստանում են պապիս մահվան լուրը։ Հորս Միլվար հորաքույրն այդ ժամանակ ամուսնացած էր, բայց երեխա չուներ։ Տեսնելով եղբոր կնոջ անօգնական ու ծանր վիճակը` բաժանվում է ամուսնուց, որպեսզի օգնի երեխաներին խնամել։
Ոչ ոքի, կարծես չէր հետաքրքրում, որ ընտանիքի տղամարդը զոհվել է, կոլխոզը պահանջում էր, որ դպրոցի դասերից հետո ուսուցչուհի Արևհատ տատս մյուսների հետ գնա քաղհան անելու, ծխախոտի տերև քաղի, շերամին կերակրի։ Բոլորն էին դաշտում, հանդում։ Երեկոյան ժամերին էլ գուլպա էին գործում ռազմաճակատի զինվորների համար։ Պատերազմից հազարավոր կիլոմետրերով հեռու գտնվող Խնձորեսկ գյուղն այլևս իր կյանքով չէր ապրում։ «Ամեն ինչ ռազմաճակատի համար», «за Родину» լոզունգները խլացնում էին որդեկորուստ մայրերի ու որբացած երեխաների դժբախտությունը։
Գյուղի տերուտիրականը ծանր լռությունն էր, ու այրիացած կանանց սարսափը, հանկարծ գլխաշորի տակից տղամարդու պատահական մի հայացք մատի փաթաթան չդարձնի . .
Սփոփվում էին այլևս հետադարձ հասցե չունեցող նամակներով, հետմահու почетная грамота-ներով. ոչ մեկը որբերի համար սիրտ չուներ։ Պապիս զոհվելու լուրից մեկ ամիս առաջ ստանում են նրա նամակը՝ հայրիկիս առաջին անգամ դպրոց գնալու առթիվ։ Ութսուն տարի անց հիմա էլ պահպանվում է նամակը, որտեղ կապիտան պապս որդուն հորդորում էր լավ սովորել, հայրենիքը սիրել։
Տատս երբեք լաց չեղավ, որովհետև լացին էլ բանի տեղ դնող չկար։ Ստալինի անողոք կերպարը կապար էր դարձրել բոլորի արցունքները։
Գյուղում քիչ տղամարդ էր մնացել, վերադարձողների մի մասին էլ մի քանի տարի անց քշեցին սիբիրներ, բաժան-բաժան արեցին ընտանիքները, բայց միևնույն է, սերն ավելի զորեղ էր, սիրուց նոր երեխաներ ծնվեցին, ու ձգվեցին տարիները՝ մինչև իննսունականներ։ Հենց այդ ժամանակ էլ, իր տնից հեռու մահացավ տատս, որովհետև պատերազմն արդեն Խնձորեսկ էր հասել։ Շատ քիչ մարդ կար նրա թաղմանը. անվտանգությունից ելնելով, արգելում էին մի տեղում հավաքվել։ Նա մահացավ ինֆարկտից. ըստ վիճակագրության, այն հազվադեպ է հանդիպում կանանց շրջանում, բայց երևի թվերը կյանքի դժվարություններին բանի տեղ չեն դնում։
Մայրս կոմունիստ էր, բայց անիծում էր Լենինին, ասում էր՝ թշնամին քանի՞ գլխանի էր, որ հայի վրա ձեռք բարձրացնի, եթե ժամանակին նա չձևեր Հայաստանը։
Էս անգամ պատերազմը մեր տանը շատ մոտ էր, համարյա մի քանի բլուր էն կողմ։ Ամեն օր մահվան լուրեր կային՝ ռազմի դաշտից, գյուղից, կողքի գյուղից. մայրս տարբեր տարիների իր աշակերտներին ներկա-բացակա էր անում։
Սգացող մայրերի ողբը խլանում էր հրետակոծության ձայների հետ։ Դժգոհող չկար. Արցախի, հայրենիքի, տան կռիվ էր։
Գյուղը լցվել էր փախստականներով՝ Բաքվից, Սումգայիթից, Լեռնային Ղարաբաղի տարբեր շրջաններից. ոտաբոբիկ, անտուն, քաղցած, խոշտանգված։ Ձմեռնամուտ էր արդեն, նրանց տեղավորել էին գյուղի մշակույթի տան շենքում, մարդիկ քնում էին հատակին։ Հովհարային անջատումների, անկանոն ջրամատակարարման պատճառով չկային կենցաղային տարրական պայմաններ, հիգիենիկ պարագաներ, ոջիլը քրքրում էր մարդկանց։ Հետո հրաման եղավ, որ մշակույթի տան շենքն ազատեն Հայաստանի տարբեր բնակավայրերից եկած ինքնապաշտպանական ջոկատների մարտիկների համար, ովքեր մարտական գործողություններից հյուծված, վիրավոր, ժամանակ առ ժամանակ հանգստի համար գիշերում էին այդտեղ։ Գյուղի բնակիչները, չնայած իրենք էլ նկուղներում էին պատսպարված, տեղահանվածներին ապաստան տվեցին իրենց հարկի տակ։ Մարդիկ ձեռնունայն էին լքել իրենց բնակավայրերը, ոմանք խուճապահար փախուստի պահին կորցրել էին հարազատներին, ոմանց ընտանիքների որդիները կամ ամուսինները զոհվել էին մարտադաշտում կամ իրենց իսկ գյուղում։ Տուն կար, որտեղ ապրում էին երկու-երեք որդեկորույս կամ այրի կանայք։
Նրանք մենակ էին, ձեռք մեկնող չկար, որովհետև նորանկախ պետությունը դեռևս չորեքթաթ էր քայլում։ Նոր-նոր ձևավորվող բանակի հույսը նաև նրանք էին, որ իրենք-իրենց ամոքելով վիշտը, սովոր էին հույսներն իրենց վրա դնել։ Խնձորեսկի երբեմնի ոսկեհաս ցորենի դաշտերը մոխրացել էին, քանի ամիս դաշտերը կոմբայն չմտավ՝ անվերջ հրետակոծում էին, կոմբայնավար էլ չէր մնացել գյուղում։
Չկային ո’չ միջազգայիններ, ո’չ կամավորներ, մարդիկ տապակվելով իրենց վշտի մեջ, շարունակում էին ապավինել մեկը մյուսին։
Շատ էր մոտ պատերազմը։ Տան շեմին էր հասել։
Մարդկանց ապրեցնում էր հավատը, որ մի օր վերադառնալու են իրենց տուն․ արդար Հաղթանակին էին սպասում։
Պատերազմի երկրորդ տարում մայրս քաղցկեղով հիվանդացավ, ստիպված էր Երևան տեղափոխվել, որովհետև ո’չ դեղորայք կար, ո’չ էլ ազատ բժիշկ։ Համարյա ստիպեց, որ Երևանի՝ մեր տանը հեռախոսի գիծ անցկացնեն։ Ամիսներ հետո այլևս չէր քայլում, հեռախոսի լարը երկարացրինք մինչև նրա անկողին, որովհետև պարբերաբար, եթե գյուղի կապը չէր ընդհատվում, զանգում էր իր զոհված աշակերտների մայրերին, ժամերով խոսում։ Դեպքեր էր պատմում նրանց աշակերտական առօրյայից, մեջբերումներ էր անում գրքերից, մաթեմատիկայի ուսուցչուհի էր, բայց փայլուն գրականություն գիտեր, բանաստեղծություններ էր արտասանում նրանց համար։
Մի օր էլ ասաց, որ այլևս չի կարող մնալ։ Չգիտեմ, մահվան սարսու՞ռն էր, թե կարոտը։ Վերադարձավ վերքերից քրքրված գյուղ։ Նույն այդ մայրերից շատերը նրան տեսության էին գալիս ու, չնայած սահմանված ժամերի նրան ցավազրկողներ էինք ներարկում, այդ հանդիպումների ընթացքում չպիտի խանգարեինք, տպավորություն կար, որ լավատեսության վերջին փշուրները ուզում էր փոխանցել ապրողներին։
Հաղթանակը համարյա մոտ էր, հրետակոծության ձայլներն այլևս չէին խլացնում մայրերի ողբը։ Կապանքներից ազատված արցունքներն այլևս արգելք չունեին, ու գյուղի գերեզմանատան տասնյակ շիրիմներ օրնիբուն ողողվում էին մայրերի արցունքներով։
Երկար տարիներ հետո, վերջապես, իննսունչորսին դպրոցում Վերջին զանգ տոնեցին։ Ընկեր Լիլիկի համար աշակերտները ծաղկեփնջեր ուղարկեցին։ Ծաղկի, բնության սիրահար մայրս անգամ չշրջվեց։ Դեմքը դեպի պատը դարձրած, հազիվ լսելի ասաց՝ տարեք․..ու թվարկեց զոհված
Մի քանի օր հետո, սակայն, զարմանալի խանդավառությամբ ռադիոյով լսեց ավարտական դասարանի մաթեմատիկայի քննության թեստերը և, չորացած, ոսկրացած մատներով լուծելով հարցաթերթերի երկու տարբերակներն, ասաց՝ իմոնք էլ կգրեին։
Օրեր անց նա հեռացավ կյանքից, ցավից առավել՝ մեզ թողնելով իր լավատեսությունը, կյանքի հետ ոչ թե մրցելու, այլ այն սիրելու, դժվարությունները հաղթահարելու կամքը։
Ես այն ինձ հետ օժիտ տարա։ Նույն տարիներին, երբ գրադի արկն ընկավ մեր տան վրա, աղջիկս նույն տարիքին էր, ինչ հայրս, երբ հայրենականը սկսվեց։
Նա ընդամենը մեկ օր էր դպրոց գնացել, և երբ հրետակոծության հաջորդ օրը, թղթապանակները թևի տակ դրած տղամարդիկ եկել, չափում էին՝ հաշվարկելու գրադի վնասը, փոքրիկս նրանց արանքներով սողսկելով, փշրված ապակիների միջից, ձեռքերն արնոտելով գտավ նախօրեին ստացած այբբենարանը և ուրախացավ շատ, որ թերթերը չեն վնասվել։
Հետո, սակայն, երբ ժամանակավոր ապաստան գտանք Երևանում, դպրոցում, որտեղ մի քանի ամիս ուսումը շարունակեց, ուսուցչուհին թույլ չպիտի տար, որ նա ևս լուսանկարվի դասարանի աշակերտների հետ, ասելով, թե դու էս դասարանից չես։
Նույն Երևանում հացի գիշերվա հերթում անծանոթ մի ոստիկան պիտի դուբինկայով խփի մեջքիս, բանի չդնելով էլ, որ երեխայի եմ սպասում, ու մարդիկ հերթն ինձ էին զիջել։
Համարյա հիսուն տարի անց արդեն իմ տղայի տատը, կրակի մեջ խորովվող քաղաքից նամակ պիտի գրի թափառական դարձած թոռանն ու ասի, թե՝ «էստեղ շատ են կրակում, մի քիչ էլ համբերեք, շուտով կխաղաղվի»։
Նույն այդ ժամանակում նույն էդ Երևանում շատ կարևոր մի պաշտոնյա պիտի հարցնի՝ «Գրադը Գորիս է՞լ էր հասնում»։
Իսկ տարիներ անց Գորիսի եկեղեցու բակում, էսօր հայրենասիրության մասին ճառեր ասող երգչուհին պիտի ձեռքով հրի կենդանի երգիչ տեսնելով զարմացած փոքրիկին ու ասի՝ զզվում եմ էս չտես գորիսցիներից։ Հետո ինքը կգնա Ազգային ժողով, որ իբր Գորիսի դարդով տապակվի։
Նույն էդ չտեսներից մեկս, սակայն, իմ չծնված երեխայի համար չհասցրեցի էլ մեղադրել որևէ մեկին, որովհետև ապրելու համար պիտի մի քիչ էլ ապրեցնեի կողքիններիս, շարունակեի նյութեր գրել վերականգնվող երկրիս, քաղաքիս, գյուղիս մասին, երեկոյան ժամերին երեխեքիս սովորեցնեի աղոթել ու անձայն նրանց փոխանցեի աշխարհի ամենաանվնաս վարակով՝ տատիս, մորս, կեսուրիս լավատեսությամբ ու կամքով։ Շատ զգուշավոր պիտի լինեի, որ հանկարծ առօրյա զրույցների մեջ անգամ տարբերակում չդնեի Բաքվից, Սումգայիթից, Արցախից մազապուրծ փախածների ու տեղացիների միջև։
Ես էդ ժամանակ կոմունիստ չէի, բայց ո’չ ազերիին էի անիծում, ոչ էլ անգամ Գորբաչովին, ում՝ հայի խասյաթով շարունակում էինք նամակ գրել ռուսաց թագավորին, միամիտ հավատալով, թե հիմա կկարդա, հրաման կտա ու կասի, թե ՝ Արցախը, որտեղ որ է, տարեք, տվեք Հայաստանին։
Չնայած, Արցախը միշտ էր մերը՝ մտքում, սրտում, պատմության, քարտեզների դավթարներում. Ու այն ամրագրվեց հազարավոր մարդկանց արյան գնով։
Մենք շարունակեցինք վերանորոգել մեր ավերված տները, նորերը կառուցվեցին, էլի երեխաներ ծնվեցին, ես էլ, ամենից առաջ ինքս ինձ փրկելու, կյանքն ավելի ուժեղ սիրելու ու դրանով ապրելու համար, կրկին մայրացա, բայց միևնույն է, գյուղացի Համբոյի պես մտածում էինք, թե մեր երեխեքի ապագան աշխարհին պահ տալով, նրանց համար խաղաղ կյանք ենք ապավինելու, վերջին կոպեկն Արցախին նվիրաբերելով, վերջապես, սևով սպիտակի վրա գրվելու է, թե՝ Արցախը Հայաստան է ՝ ու վերջ։
Վերջը, սակայն, ավելի շուտ եկավ, 2023թ-ին, երբ ես «ոչմիական» էի ու ոչ մեկին չէի անիծում, որովհետև չափից ավելի էի տարված այն մտքով, որ անցյալ կատարյալ են բոլոր դժվարությունները, և լծված էի իմ և մյուսների կյանքի որակը փոխելով։
Ճիշտ այն տարիքին, երբ հայրս ռազմաճակատում զոհված հորից նամակ էր ստանում, նույն տարիքին, երբ որդիս մեր տան հրետակոծությունից հետո այլևս ոչ մի խաղալիք չուներ, յոթ տարեկան թոռնիկներիս ծնունդն արդեն քանի տարի, չենք նշում, որովհետև բոլոր կենացները միայն համբերելու, հույսի, սպասելու մասին են։ Նրանց մայրը, ով ստալինի, հիտլերի, լենինի, գորբաչովների ու էլի ուրիշ իզմերի տեղն անգամ չգիտի, ստիպված է տատիս, մորս, իմ, կեսուրիս փոխարեն դիմադրողականության մի ամբողջ իզմ անգիր անել ու կամավորականի թևկապով տնետուն անցնել, մարդկանց սիրտ տալ, աչքերը վերջապես բաց արած աշխարհի տարբեր անկյուններից Գորիս հասած «պոմոշները» այլևս անհասցե մնացածներին հասցնի։
Բայց սա արդեն տաք շորով ու վերմիշելով խաբվելու չի, որովհետև մարդկանց ունեցած-չունեցածները ընդամենը ցուցակների անուն ազգանուններն են մնացել։
Էլ անգամ за Родина-ն, Հաղթելու ենք- ը քստմնելի են։
Հայրենիքի մահվան ոչ թե տեսլիքը, այլ թափորն է աչքիդ առաջ՝ անվերջանալի գաղթականներով, բեռնատարների թափքից մի կերպ ցած նետվող սովալլուկ երեխաներով, հոգնատանջ ճամփից հետո մի պատար «կուզելու» տեղ ման եկող տարեց մարդկանց անհարմարությունով։
Ու վերջը չի երևում, պատերազմին վերջ չկա։
